Lekarze przepisują antybiotyki.. A pacjenci? Czy mają wystarczającą wiedzę na ich temat?

Antybiotyki to jedne z leków najczęściej przepisywanych na receptę. Są na ogół bezpieczne i skuteczne w leczeniu zarówno lżejszych zakażeń bakteryjnych, np. zapalenia spojówek, jak i zakażeń zagrażających życiu, np. zapalenia płuc, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych czy posocznicy (sepsy). 18 listopada przypada Europejski Dzień Wiedzy o Antybiotykach, dlatego przygotowaliśmy dla Państwa najważniejsze informacje.

Antybiotyki działają podobnie jak leki przeciwbakteryjne, jednak leki prototypowe dla poszczególnych grup antybiotyków mają pochodzenie naturalne – są to związki syntetyzowane przez pleśnie lub grzyby; obecnie większość antybiotyków jest otrzymywana w laboratoriach.

Od roku 1941, w którym odkryto pierwszy antybiotyk, penicylinę, wprowadzono do leczenia wiele grup antybiotyków. Każda z nich ma charakterystyczną budowę chemiczną i jest skuteczna przeciw określonym bakteriom. Żadna nie jest skuteczna przeciw wirusom. Niektóre antybiotyki mogą być stosowane przeciw różnym bakteriom. Inne stosuje się w leczeniu zakażeń wywoływanych przez pojedyncze gatunki bakterii.

Po co są stosowane?
Jesteśmy otoczeni przez bakterie — są w powietrzu, którym oddychamy, na błonach śluzowych jamy ustnej i nosa, na skórze i w jelitach - ale chroni nas przed nimi układ odpornościowy. W razie jego upośledzenia, migracji bakterii obecnych w organizmie do nietypowych miejsc lub wtargnięcia do organizmu bakterii chorobotwórczych rozwija się choroba bakteryjna.

Bakterie dzielące się w sposób niekontrolowany uszkadzają tkanki, uwalniają toksyny, czasem też rozprzestrzeniają się z krwią do narządów, takich jak: serce, mózg, płuca czy nerki. Objawy zakażeń są różnorodne i zależą od miejsca zakażenia i gatunku bakterii. Przed przepisaniem jakiegokolwiek leku lekarz powinien zidentyfikować drobnoustrój powodujący chorobę zakaźną. Badania mikrobiologiczne krwi, plwociny, moczu, stolca lub ropy trwają zwykle 24 godziny lub dłużej. W tym czasie, szczególnie jeśli wymaga tego stan chorego, wybiera się leki bez znajomości wyniku antybiogramu, na podstawie wiedzy o najczęstszych drobnoustrojach powodujących daną chorobę. Jest to tzw. leczenie empiryczne, w którym lekarz wybiera lek, kierując się lokalizacją zakażenia, rodzajem i ciężkością objawów, prawdopodobnym źródłem zakażenia i liczbą podobnych przypadków w danej populacji w danym okresie.

Oczekując na identyfikację bakterii, lekarz może przepisać antybiotyk skuteczny przeciw wielu gatunkom bakterii. Po uzyskaniu wyników badań bakteriologicznych powinien jak najszybciej zamienić antybiotyk na odpowiedni w leczeniu danego zakażenia. W rzadkich przypadkach stosuje się więcej niż jeden antybiotyk, by wyeliminować wszystkie gatunki bakterii. Najczęściej antybiotyki stosuje się doustnie. W ciężkich zakażeniach, gdy konieczne jest osiągnięcie dużego stężenia leku we krwi w krótkim czasie lub jeśli stosowany antybiotyk nie występuje w postaci doustnej, leki wstrzykuje się dożylnie lub domięśniowo. W leczeniu zakażeń skóry, oczu czy uszu stosuje się antybiotyki w preparatach o działaniu miejscowym.

Jak działają?
Antybiotyki dzieli się na bakteriobójcze - zabijające bakterie bezpośrednio, i bakteriostatyczne - hamujące namnażanie się bakterii i umożliwiające w ten sposób, naturalnym mechanizmom obronnym organizmu pokonanie zakażenia. Penicyliny i cefalosporyny działają bakteriobójczo, blokując tworzenie prawidłowej ściany komórkowej bakterii. Większość innych antybiotyków działa wewnątrz bakterii, wpływając na reakcje chemiczne ważne w ich cyklu życiowym.

Jak wpływają na chorego?
Antybiotyki leczą większość chorób zakaźnych w kilka dni. Ponieważ nie wpływają bezpośrednio na objawy, we wczesnej fazie choroby może być konieczne stosowanie dodatkowych leków, np. uśmierzających ból i gorączkę, dopóki nie wystąpi działanie antybiotyku. Należy stosować antybiotyk tak długo, jak zalecił lekarz, nawet jeżeli wszystkie dolegliwości ustąpią przed zakończeniem terapii. Jej przerwanie może prowadzić do nawrotu choroby w formie trudniejszej do wyleczenia, bo wywołanej przez szczepy bakterii oporne na antybiotyk. Większość antybiotyków stosowanych w warunkach ambulatoryjnych w zalecanej dawce nie powoduje istotnych działań niepożądanych. Zdarzają się nudności i biegunki. Niektóre osoby mogą być nadwrażliwe na pewne rodzaje antybiotyków, co może prowadzić do ciężkich działań niepożądanych.

Zagrożenia i ostrzeżenia
Większość antybiotyków stosowanych ambulatoryjnie przez krótki czas jest bezpieczna. Najistotniejsze działania niepożądane, szczególnie podczas stosowania cefalosporyn lub penicylin, to reakcje alergiczne: wysypka, obrzęk twarzy i gardła, duszność czy nawet wstrząs. Gdy taka reakcja wystąpi, należy odstawić lek i niezwłocznie skontaktować się z lekarzem. Osoby, u których rozpoznano alergię na określony antybiotyk, powinny unikać stosowania wszystkich leków z tej samej grupy i o podobnej strukturze chemicznej. Należy też poinformować lekarza o wcześniejszych działaniach niepożądanych występujących podczas stosowania danego antybiotyku (z wyjątkiem lekkich zaburzeń jelitowych).
Innym czynnikiem ryzyka podczas antybiotykoterapii, zwłaszcza długotrwałej, jest zaburzenie prawidłowej flory bakteryjnej organizmu. Antybiotyki m.in. niszczą bakterie, które w prawidłowych warunkach ograniczają wzrost grzybów z gatunku Candida, czyli drożdży, występujących w organizmie w niewielkich ilościach. Może to prowadzić do nadmiernego wzrostu drożdży, czyli drożdżycy jamy ustnej, pochwy lub jelit, którą trzeba leczyć lekami przeciwgrzybicznymi.
Rzadkim, ale poważnym działaniem niepożądanym wynikającym z zaburzeń prawidłowej flory bakteryjnej jest rzekomobłoniaste zapalenie jelit, w którym bakterie oporne na działanie większości antybiotyków namnażają się w jelicie, powodując gwałtowną, krwistą biegunkę. Ta potencjalnie śmiertelna choroba może wystąpić podczas stosowania każdego antybiotyku, choć najczęściej podczas stosowania linkozamidów, penicylin i cefalosporyn.

Oporność na antybiotyki
Nadmierne stosowanie antybiotyków w leczeniu zakażeń prowadzi do wytworzenia oporności niektórych szczepów bakterii na ich działanie. Oporność na lek pojawia się, gdy u bakterii powstają takie mechanizmy rozrostu i namnażania, których antybiotyk nie zaburza. Oporność bakterii może też polegać na wytwarzaniu przez bakterie enzymów, które mszczą antybiotyk. Szczepy bakterii oporne na antybiotyki najczęściej powstają podczas długotrwałej terapii, gdy nie udało się szybko wyleczyć choroby. Są zdolne do podziałów, co utrudnia wyleczenie. Mogą też zakażać inne osoby, powodując szerzenie się trudnej do leczenia choroby. Szczególnym przykładem takich bakterii są metycylinoopome Staphylococcus aureus, czyli gronkowce złociste oporne na większość antybiotyków, choć poddające się obecnie leczeniu takimi antybiotykami jak wankomycyna czy teikoplanina. Lekarze dobierają antybiotyki tak, by jak najszybciej wyleczyć chorobę i dzięki temu zapobiec rozwojowi oporności bakterii. Przedwczesne przerwanie zaleconej antybiotykoterapii zwiększa prawdopodobieństwo nawrotu choroby w formie wywołanej przez szczepy oporne.

RODZAJE ANTYBIOTYKÓW

Penicyliny
Penicyliny, najstarsza grupa antybiotyków, są nadal stosowane w leczeniu wielu zakażeń. Niektóre penicyliny nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, dlatego stosuje sieje w postaci wstrzyknięć, w warunkach szpitalnych. Niektóre gatunki bakterii są oporne na penicyliny, dlatego konieczne może być zastosowanie leku z innej grupy. Penicyliny mogą wywoływać reakcje alergiczne.

Cefaloiporyny
Są to podobne do penicylin antybiotyki o szerokim zakresie działania (skuteczne przeciw wielu gatunkom bakterii). Niektóre cefalosporyny mogą być stosowane w postaci doustnej, inne – tylko w postaci wstrzyknięć. Około 10% osób uczulonych na penicyliny może być uczulonych także na cefalosporyny. Niektóre cefalosporyny mogą uszkadzać nerki, zwlaszcza w połączeniu z aminoglikozydami. Innym poważnym, ale rzadkim działaniem niepożądanym kilku cefalosporyn jest wpływ na krzepnięcie krwi nasilający skłonność do krwawień, przede wszystkim u osób w podeszłym wieku.

Makrolidy
Erytromycyna to pierwszy, kiedyś najpopularniejszy lek z tej grupy, często przepisywany jako zamiennik penicyliny lub cefalosporyn. Jest skuteczna w leczeniu niektórych chorób, które nie poddają się leczeniu innymi antybiotykami, np. choroby legionistów (rzadki rodzaj zapalenia płuc). Jej najważniejszym działaniem niepożądanym jest upośledzenie czynności wątroby.

Tetracykliny
Narastająca oporność bakterii na antybiotyki z tej grupy ogranicza ich stosowanie, jednak nadal są często przepisywane. Tetracykliny stosuje się w leczeniu zakażeń i w długotrwałym leczeniu trądziku. Ich stosowanie u małych dzieci i kobiet w ciąży jest przeciwwskazane z powodu gromadzenia się w rosnących kościach i zębach. Z wyjątkiem doksycykliny leki te są słabo wchłaniane w jelitach, dlatego w postaci doustnej muszą być podawane w dużych dawkach. Zwiększa to ryzyko działań niepożądanych, m.in. biegunki. Sole wapnia i inne składniki mineralne upośledzają wchłanianie tetracyklin, nie należy więc łączyć antybiotykoterapii z przyjmowaniem preparatów żelaza czy spożywaniem produktów mlecznych. Tetracykliny z czasem przekształcają się w związki toksyczne, dlatego gdy upłynie okres ważności, należy je zniszczyć.

Aminoglikozydy
Te silne leki, skuteczne w leczeniu wielu zakażeń, nie są stosowane tak powszechnie, jak inne antybiotyki, ponieważ są dostępne tylko w postaci do wstrzyknięć i mogą mieć silne działania niepożądane, m.in. uszkadzanie nerek, nerwu słuchowego i ciężkie wysypki skonie. Ich zastosowanie zostało ograniczone do szpitalnego leczenia ciężkich zakażeń. Stosuje się je często łącznie z innymi antybiotykami.

Linkozamidy
Klindamycyna nie jest powszechnie stosowana, gdyż może powodować znaczne zaburzenia flory bakteryjnej w przewodzie pokarmowym. Stosuje i się ją głównie w leczeniu zakażeń kości, stawów, narządów jamy brzusznej i miednicy niniejszej, których nie udało się wyleczyć bezpieczniejszymi antybiotykami. Jest też stosowana miejscowo i w leczeniu trądziku i zakażeń pochwy.

Chinolony
Są to leki przeciwbakteryjne, a nie antybiotyki, wszystkie zostały zsyntetyzowane w laboratoriach chemicznych i nie mają naturalnego prototypu. Chinolony mają szeroki zakres działania. Często stosuje się je w leczeniu zakażeń układu moczowego i w ostrej biegunce bakteryjnej, m.in. spowodowanej przez salmonelle.
Wchłanianie chinolonów z przewodu pokarmowego zaburzają leki zobojętniające kwas solny, zawierające magnez i glin. Chinolony są lekami dosyć bezpiecznymi, jednak nie są zalecane osobom z padaczką, ponieważ mogą powodować napady drgawek, ani dzieciom, ponieważ badania wykazały, że mogą wywoływać zapalenie stawów.